نویسنده: فاطمه فداکار
ماهیت گیاه
خرفه با نام علمی Portulaca oleracea گیاهی علفی و یکساله از خانواده Portulacaceae با ۲۱ جنس و ۵۶ گونـه مختلف است. گونه های مختلف گیاه خرفه تحت نـامهـای متفاوت حتی در مناطقی با شرایط آب و هوایی مثـل خشـکی، شورهزار و کمبود مواد مغذی نیز رشد میکند. ساقه این گیاه گوشتی، استوانهای و به رنگ قرمـز یـا سـبز است که به صورت ایستاده یا خوابیده بـر زمـین، تـا ارتفـاع ۳۰ سانتی متـر و قطـر ۳-۲ میلـی متـر رشـد مـیکنـد. ایـن گیـاه برگهایی به شکلهای مختلف و بـه صـورت متقابـل، مسـطح، آبدار با ۵-۱ سانتی متر طول و ۲-۵/۰ سانتی متـر عـرض دارد. شروع گلدهی آن طی ماههای اردیبهشت تـا شـهریور اسـت وگلهای آن به صورت تک و یا به شکل خوشهای از ۵-۲ گل به رنگهای زرد، نارنجی، بنفش و یا سفید صورتی است کـه تنهـا در روزهای گرم و آفتابی از نیمه صبح تا اوایل بعد از ظهر بـاز میشوند. تخمهای این گیاه کوچک با قطر ۱ میلی متر، دایره ای تا تخم مرغی شکل، مسطح و قهوه ای تا سیاهرنگ است.
خرفه یا تورک اسم فارسی و به عربی بقله الحمقاء، بقله المبارکه، بقله الزهرا، بقلۀ اللینه، بقله فاطمه، بلموی، فرفین، فرفخ، فرفخین، فرفهین، فرفخینا، فرخم، فرفه، فرفطین، رجله، حلیب، حسیب و به یونانی بوندخی فافیس و به عبرانی ارغلیم و به فرنگی برغال سالی و به هندی قلفه یا خلفه گفته می شود.
خرفه که در ادبیات چینی بـه عنـوان گیـاهی بـرای زنـدگی طولانی شناخته میشود هشتمین گیاه پرکاربرد در دنیاست که در اغلب نقاط کره زمین از جملـه در منـاطق معتـدل و گرمسیری از اروپا گرفته تا آفریقا، آسیا، امریکا و استرالیا به صورت خودرو رشد میکند. خرفه به عنـوان گیـاه بـومی ایران نیز شناخته میشود که سابقه کشت آن بـه بـیش از ۲۰۰۰ سال برمیگردد و در نواحی شـمالی (گـیلان و مازنـدران)، تهران، نواحی غربی و جنوب شرقی (بلوچستان) رشد مـیکنـد.
قسم کوچک آن را لونیا می نامند و وجه تسمیه آن به حمقا آن است که در مسیل و وادیها و رودخانه ها و جاهای نمناک بیجا می روید و اختصاص به محلی ندارد و گیاه آن بسیار نرم و تر و خفیف میباشد.
دو نوع است بزرگ و کوچک، گیاه بزرگ آن کمتر از ذرعی و ساق آن اکثر مفروش بر زمین و به سطبری انگشت و بسیار نازک و شکننده و مایل به سرخی و برگ آن ریزه مایل به تدویر و اندکی ضخیم، بی طعم با لزوجت و گل آن سفید و تخم آن کوچک سیاه رنگ و ریزه و طولانی وشیره آن سفید است و در برگ آن لزوجتی و در شاخ های آن قوت قبضی است بنابراین مطبوخ آن در بعضی امزجه اسهال و در بعضی قبض شکم ایجاد می کند و در بعضی سرزمین های گرم و خشک، خام آن را نیز می خورند مانند سبزیهای دیگر مثل نعناع و پودنه و ترخانی و کرفس و برگ کاسنی.
نوع کوچک آن مفروش بر روی زمین است و برگ و تخم آن از نوع اول بسیار ریزه تر و با بورقیت بسیار و ترش تر است. بر خلاف نوع بزرگ آن بخصوص در بنگاله اکثر خودرو می باشد و این نوع زیاد است و بهترین نوع خرفه، برگ بزرگ و ساقه سرخ است و شیره ی خرفه در فعل بالغ تر از سایر اجزای آن است.
طبیعت خرفه
در سوم سرد و در دوم تر و در سوم نیز تر گفته اند با اندک قوت قبض.
افعال و خواص خرفه
به قول شیخ خرفه با قدرت قبض خود برای نزف و سیلانیت مفید است. غذاییت خرفه کم است. از جالینوس نقل شده است که برای خرفه سه قوت می توان در نظر گرفت قوت اول، آن تبرید در درجه سوم و ترطیب در دوم است و قوت دوم، آن قوت ردع کردن است و قوت سوم، قوت منع مواد مجلیه است.
از ابن جزله نقل شده است که خرفه دوائیت و مزه ندارد و خرفه در ترطیب شدید تر از کدو و کاهو و سایر بقول آن است و غذاییت آن کم است و وقتی خورده شود زود هضم می شود و به سبب نبود سنگینی و حرارت بهتر است که مری را با سرکه معطر کنند.
وقتی خرفه را با روغن بادام پخته بخورند برای سرفه حار مفید است. و آن را بصورت ضماد استفاده کنند برای التهاب سینه و پهلو را مناسب است.
برای رمد و اورام دماغی و جرب و حکه (بیماری پوستی همراه با خارش) مفید است. جوییدن خرفه از بین برنده ضرس دندان است و استفاده بیش ازحد آن محدث ضرس دندان است.
خاصیت برگ و ساقه خرفه قوت قبض کم و پاک کنندگی و مسکن صفرا و بغایت قامع (برنده) صفراست.به تنهایی دارای خاصیت کیفیت قویه و مغلظ خون و مسکن حرارت جگر و معده و حدت تبهای حاره و صفراویه و عطش ذیابطیس و صداع حار ضربانی و مانع نزولات حاره و مبرد دماغ است و برای سرفه و قرحه و حرقت مجاری بول و مثانه و امعا و نواصیر و بواسیر دامیه و تسکین حرارت رحم و حرقت و وجع آن مفید است. مفتت حصاه (خرد کننده سنگ) و مدر بول و و حابس (بازدارنده) حیض با قوت قبض و برودت خود و برای حب القرع و باد سرخ و رفع حب القرع و درد مثانه و قرحه امعاء و و درد سر حار مفید است.
تخم آن که به فارسی تخم تورک و به اصفهانی تخم بربهمن و به کرمانی تخم بکرک می گویند. دانه بزرگ و تازه آن از همه بهتر است مزاج آن سرد و تر در دوم است و بعضی سرد در سوم و تر دوم می گویند.
تخم خرفه در افعال مانند و گاهی ضعیف تر از آب آن است. و قدرت مسکنه و تسکین عطش قوی تر از برگ آن می باشد.
بریان کرده ی تخم خرفه مقوی امعا و قابض شکم و نافع ذیابطیس و طین طبع و مدر بول و نافع درد کلیه که از حرارت باشد و مخرج سنگ کلیه و مثانه است.
گاهی شیره ی تخم خرفه با آب کاهو مخلوط کنند باعث افزایش تبرید و تنویم می شود. و برای تقویت در بدن عرق بیدمشک اضافه می کنند.
ضماد ریشه خرفه برای ثالیل (ورم حاصل سودا و بلغم غلیظ) قویتر از گیاه آن است. وقتی آب خرفه را با روغن گل یا با شراب مخلوط کنند و بر سر بریزند بثور سر را از بین می برد و صداع حار ضربانی حاره شمسی را تسکین می دهد.
ضماد خرفه با آرد جو برای ورم های گرم که احتمال فساد و پیدایش قانقاریا است مفید است و برای حجره ی شرب و ضماد آن مفید است. و مسکن صداع حاره و ورم های گرم چشم و اوجاع حار چشم است.
چون خام یا پخته شده خرفه را روی سوختگی ناشی از آتش بگذارند مفید است و باعث تسکین حرارت اعضا می شود و ضماد خرفه با حنا بر کف دست و پای باعث تسکین حرارت این اعضا خواهد شد و برای درمان بهق به شرط تکرار ضماد مفید است. حقنه (وارد کردن داروی مایع از طریق مقعد) با آب برای وجع انثیین حار و سیلان فضول از امعا و رحم مفید است.
عصاره خرفه با قوت قبض خود قاطع نفث الدم و نزف الدم و چرکی که از سینه می آید و مانع نزولات حاره و مبرد دماغ است.
عصاره خرفه را به مقدار ۱۰ درهم با دو درهم شکر یا نبات مخلوط کنند و بنوشند برای حمیات حاره و سرفه حار و التهاب کبد و لذع معده و امعا مفید است و تلیین شکم می کند و مصلح آن قند است. و خوردن پخته آن وقتی که با مقدار کمی روغن پیاز برشته کنند برای قطع اسهال صفراوی و تقویت امعا و حمیات حاره نافع و مزورات صاحب تب و امراض حاره نمودن بسیار مفید است خصوصا درسرزمین هایی که فصول گرم وجود دارد، گرم مزاجان لاغر و خشک بخورند بدن هایشان را تر و فربه می کند. شرب و ضماد آن برای گرده و مثانه و قروح آنها مفید است و مانع سوزش آنها و مجاری بول است. ضماد و شرب آن برای گزیدن طیور مفید است.
پاشیدن داروی خشک شده خرفه برای خشک کردن آفت دهانی اطفال مفید است و در رفع تشنگی قوی تر از گیاه آن است. و شیر آن نافع و نوشیدن آن نافع سرفه حار و سوزش فم معده و قلاع صبیان و احتراق اخلاط در معده و درد کلیه است. وقتی تخم خرفه را یک شب در سرکه بخوابانند و صبح آن را بسابند و بخورند برای امراض طحال مفید است و از آن به عنوان دوای مبارک یاد می شود. و تام المنفعت برای اسهال کبدی حار است.
خرفه بالخاصیه مضعف اشتها و مضر معده است. و نیروی جنسی را ضعیف می کند. و استفاده بیش از حد آن باعث ضعف بینایی می شود. و برای گرم مزاجان مفید است و بدن هایشان را مرطب می کند. برگ و ساقه خرفه مقوی باه محرورین و مضعف مبرودین و ضعف الحراره است.
مصرف بیش از حد شیره تخم خرفه برای طحال و معده بارده مضر است و مولد بلغم و قاطع باه است و مصلح آن قند و شکر می باشد.
مصلح خرفه
مصطکی و کرفس و نعناع است. خرفه برای معده های سرد ضرر دارد و مصلح آن برای مفید بودن چیز گرم مثل دارچین و مانند آن است ومصلح روده ها مصطکی (کندر) که به آن صمغ عربی گفته می شود.
مقدار شربت خرفه(میزان مجاز و اثر گذار مصرف)
اندازه شربتش از ۵ درهم (هر در هم معادل ۴.۶۰۸ گرم ) تا ۲۰ مثقال (هر مثقال معادل ۲.۴۱۹ گرم) می باشد. اندازه بیش حد شربت آن باعث ضعف بینایی چشم می شود. فرش کردن گیاه خرفه مانع احتلام می شود.
بدل خرفه
در اکثر امور اسفرزه بوداده شده که قابض است و غیر بوداده شده ملین طبع است. در برخی منابع کاهو ذکر شده است.
